Bilim Felsefesi Makaleleri - Althusser

Althusser, bilim felsefesi tartismalarinda cok onemli bir isim sayilmaz. Fakat yine de pek cok bilim felsefesi kitabinda kendisinden soz edilmektedir.

Kendisi marksist bir filozoftur. Althusser'in tanimina gore, belirli bir insan emegi ve uretim araclarinin kullanilmasi sonucunda, belirli bir hammaddenin, belirli bir urune donusturulme surecine "pratik" denir. Bu cercevede Althusser, doganin insan emegi ile donusturulmesine ekonomik pratik; mevcut toplumsal iliskilerin devrim yoluyla donusturulmesine siyasal pratik; kisilerin bilinclerinin donusturulmesine ideolojik pratik; ve kuramsal araclarla yontemleri bir araya getirerek bilgi uretmeye de teorik pratik demektedir.

Althusser'in birbaska onemli kavrami "sorunsal" (problematik) kavramidir. Sorunsal, bir kavramin anlamini icinde kazandigi kavram kumesi demektir. Kavramlar ancak kendi sorunsallari cercevesinde dogru anlasilabilirler. Farkli sorunsallara ait kavramlar benzer seyleri ifade ediyor gozukseler de bu anlamsal ozdesligi gostermez. Bir sorunsal icinde anlamli bir soru, baska bir sorunsal icinde anlamini yitirebilecektir.

Althusser'e gore, farkli sorunsallari icine alan bir bilgi birikiminden bahsetmek cok fazla anlamli degildir. Bir sorunsalin cercevesi icinde birikimsel bilgiden soz edilebilir. Fakat degisik sorunsallar arasinda birikimsel bilgi birikimi sozkonusu degildir. Gorulecegi gibi, buradaki anlamiyla "sorunsal" kavrami Kuhn'un "paradigma" kavramina benzemektedir.

Althusser'i anlamak icin onemli olan birbaska kavram da "epistemolojik kopma" kavramidir. Bu kavram Bachelard'da, kuramsal uretim surecinde bilim oncesi kavramlar sistemi ve ideolojik aciklama biciminden bilimsel aciklama bicimine gecerken meydana gelen koklu kopusu ifade etmekteydi. Althusser, kavrami icerigini cok fazla donusume ugratmadan alip, yeni bir formulasyonla Marks'in calismalarinin ondan onceki Alman felsefesi, Ingiliz iktisadi ve Fransiz sosyalizminden farkini betimlerken kullanmaktadir. Bazi yonleriyle, bu kavramin kullanimi da Kuhn'daki "paradigma kaymasi", veya "bilimsel devrim" kavramlarini andirir.

Althusser'e gore, geleneksel epistemolojilerin bilgi sorununa yaklasimlarinda temelde bir hata sozkonusudur. Bilgi, bilen ozne ile bilinen nesne arasinda bir iliski olarak tasavvur edilir. Bu yaklasima gore bilgiye konu olan nesne objektif gercekligin ta kendisidir. Yani bilgi, gercek nesnelere tekabul eden kavramlarin bir araya getirilmesiyle olusturulur.

Althusser ise, bilginin nesnesiyle gercek nesneyi ayirir. Ona gore "gercekligin duzeniyle dusuncenin duzeni degisebilir ve bu ikisi arasinda bir tekabuliyet sozkonusu degildir. GErceklik ona karsilik gelmesi icin uretilen kavramlar kumesinden her zaman daha zengin ve cok yonludur. Althusser, insanin zihninden bagimsiz, onun bilgisinden once de sonra da varolan bir nesneler dunyasinin varligini kabul etmekle materyalisttir. Ama bilgi uretimini maddi uretim surecinden bagimsiz, kendine ozgu gelisme dinamikleri ve gorece ozerkligi olan ve zihinde baslayip zihinde biten bir surec olarak tanimlarken de materyalizmin sinirlarini zorlamaktadir.

Ona gore, kuramsal uygulamalarin hammaddesi gercek nesneler degil, gerceklige yakistirilan ozelliklerin soyutlamalaridir. Bu nedenle bilginin nesnesi gercek nesne degildir, fakat bilginin nesnesi yoluyla hakkinda bilgi edinilen sey gercek nesnedir. Althusser'in bu baglamda verdigi ornek de ilginctir: Daire fikri daire degildir, kopek kavrami havlamaz.

Burada bilgi nesnesi ile gercek nesnenin arasindaki iliskinin ne oldugu sorusu gundeme gelmektedir. Geleneksel epistemolojilerin temel ugrasi alanlarindan biri de bu yansima teorisidir. Yani dis dunya insan zihnine mi yansimaktadir yoksa insan zihni dis dunyadan bagimsiz bir sekilde isleyen kendine ozgu mekanizmalara mi sahiptir. Dis dunya ile kavramlar dunyasi iliskisi olarak bilinen bu soruna da Althusser'in yaklasimi farklidir. Althusser, nesne ile ozne arasindaki iliskiyi arastiran epistemolojilerin ideolojik oldugunu ve gercekte boyle bir sorun olmadigindan dolayi bu epistemolojilerin yanlis sorular pesinde kostuklari icin getirdikleri aciklamalara bile bakmadan reddedilmeleri gerektigini soyler.